زخم مزمن به زخمی گفته می‌شود که روند طبیعی ترمیم در آن مختل شده و طی بازه‌ای طولانی (معمولاً بیش از ۴ تا ۱۲ هفته) بهبود پیدا نمی‌کند یا روند مشخصی از بهبود نشان نمی‌دهد. این نوع زخم‌ها طیف گسترده‌ای را شامل می‌شوند؛ از جمله زخم پای دیابتی، زخم بستر، زخم‌های وریدی ساق پا، و برخی زخم‌های جراحی یا تروماتیک که طولانی‌مدت باقی می‌مانند. بار اقتصادی و اجتماعی این زخم‌ها قابل توجه است، زیرا باعث کاهش توان کاری، افت کیفیت زندگی، و افزایش مصرف منابع درمانی می‌شوند. آمارها در ایالات متحده نشان می‌دهد که حدود ۱۰.۵ میلیون نفر از بیمه‌شدگان Medicare دچار زخم‌های مزمن هستند، که معادل تقریباً ۲.۵٪ از جمعیت کل این کشور است. این داده‌ها ضرورت یافتن رویکردهای درمانی مؤثرتر و مقرون‌به‌صرفه‌تر را نشان می‌دهد.
عسل، که یک محلول غلیظ قندی است (حدود ۸۰٪ کربوهیدرات: ۳۵٪ گلوکز، ۴۰٪ فروکتوز و ۵٪ ساکارز و ۲۰٪ آب)، حاوی ویتامین‌ها، مواد معدنی، اسیدهای آمینه و آنزیم‌ها نیز می‌باشد. استفاده درمانی از عسل در تمدن‌های کهن مانند مصر، چین، یونان و روم سابقه‌ای طولانی دارد. از لحاظ اثرات زیستی، عسل دارای خواص ضدباکتری، ضدالتهاب، و تسهیل‌کننده رشد بافت می‌باشد. ترکیبات فعال موجود در عسل می‌توانند باعث فعال‌سازی فرآیندهای کلیدی ترمیم شوند؛ مانند آنژیوژنز (تشکیل مویرگ‌های جدید)، تحریک تشکیل بافت گرانوله، و افزایش سرعت اپی‌تلیالیزاسیون (پوشش مجدد با بافت سطحی).
پیش‌تر مرورهای نظام‌مند و متاآنالیزهایی برای ارزیابی اثر عسل در بهبود زخم‌ها انجام شده است، اما بسیاری از آنها به طول مزمن زخم توجه دقیق نداشتند و بخشی از پژوهش‌های مهم چینی را نادیده گرفتند. این نکته حائز اهمیت است زیرا چین یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان عسل در جهان است و استفاده از عسل در طب سنتی چین قدمتی طولانی دارد.
مقاله حاضر یک مرور نظام‌مند و متاآنالیز تازه و جامع است که بر زخم‌های مزمن تمرکز دارد و نتایج کارآزمایی‌های بالینی تصادفی (RCT) را بررسی می‌کند. هدف اصلی مقاله، مقایسه کارایی و ایمنی پانسمان‌های حاوی عسل در برابر انواع پانسمان‌های جایگزین در درمان و مدیریت زخم مزمن است. داده‌ها از ۹ پایگاه علمی بین‌المللی و چینی تا تاریخ ۲۲ مارس ۲۰۲۴ جمع‌آوری شده‌اند.
مطابق با اصول PRISMA و Cochrane Handbook، معیارهای ورود شامل زخم‌های مزمن (مدت بیشتر از ۴ هفته)، استفاده از پانسمان حاوی عسل در گروه مداخله، و گزارش نتایج کلیدی شامل زمان متوسط بهبودی زخم، درصد یا نرخ بهبودی کامل، و بروز عوارض بوده است. پیامدهای ثانویه شامل درصد ترمیم، کاهش درد (براساس VAS)، زمان پاکسازی باکتری‌ها، و طول مدت بستری در بیمارستان بوده‌اند. مطالعات غیر RCT، گزارش‌های موردی، زخم‌های بدخیم یا کوتاه‌مدت، و طرح‌های تحقیقاتی فاقد مقایسه حذف شده‌اند.
نتایج نهایی نشان داده‌اند که عسل می‌تواند زمان ترمیم زخم مزمن را به طور معنی‌داری کاهش دهد و درصد ترمیم را افزایش دهد، هرچند اثر آن در نرخ نهایی بهبودی کامل یا پاکسازی باکتری‌ها نسبت به سایر پانسمان‌ها تفاوت معناداری نداشت. همچنین استفاده از عسل در برخی بیماران می‌تواند با ناراحتی یا درد موضعی بیشتر همراه باشد، گرچه به طور کلی اثرات جانبی جدی گزارش نشده است. کیفیت شواهد موجود بنا به ارزیابی GRADE در سطح بسیار پایین بوده است و نویسندگان بر نیاز به انجام RCTهای بزرگ‌تر و با طراحی دقیق‌تر برای تأیید قطعی یافته‌ها تأکید کرده‌اند.
مقدمه
زخم‌های مزمن یکی از معضلات بزرگ بالینی و بهداشت عمومی در سراسر جهان هستند. این زخم‌ها زمانی رخ می‌دهند که روند طبیعی ترمیم پوست مختل یا بسیار کند شده باشد و بهبود آنها حتی پس از دریافت درمان‌های استاندارد به تعویق بیفتد. معیار رایج برای تعریف یک زخم مزمن، باقی‌ماندن آن بیش از چهار هفته بدون روند مشخص بهبود است. دسته‌بندی‌های رایج این زخم‌ها شامل زخم پای دیابتی، زخم وریدی پا، زخم فشاری، و برخی زخم‌های جراحی است که از ترمیم اولیه باز مانده‌اند.
از نظر همه‌گیری و بار اقتصادی، آمارها نشان می‌دهند که تنها در ایالات متحده ۱۰٫۵ میلیون نفر از بیمه‌شدگان Medicare از زخم‌های مزمن رنج می‌برند و این معضل حدود ۲٫۵٪ جمعیت کل را شامل می‌شود. تاثیر اقتصادی شامل هزینه‌های درمان مستقیم (بستری، عمل جراحی، پانسمان‌های پیشرفته) و هزینه‌های غیر مستقیم (کاهش بهره‌وری، ازکارافتادگی و نیاز به مراقبت طولانی‌مدت) است.
در این میان، جستجوی روش‌های درمانی مؤثر، کم‌هزینه و ایمن بسیار اهمیت یافته است. داروها و پانسمان‌های مدرن اگرچه نقش مهمی دارند، اما هزینه‌ی بالا و محدودیت دسترسی (خصوصاً در کشورهای در حال توسعه) باعث شده است که دوباره به درمان‌های سنتی و طبیعی نظیر عسل توجه شود.
عسل و ویژگی‌های درمانی آن
عسل یک محلول غلیظ قندی متشکل از حدود ۸۰٪ کربوهیدرات (۴۰٪ فروکتوز، ۳۵٪ گلوکز، ۵٪ ساکارز) و ۲۰٪ آب است. همچنین حاوی اسیدهای آمینه، ویتامین‌ها، مواد معدنی و آنزیم‌هایی است که به فرآیند ترمیم کمک می‌کنند. سابقه‌ی استفاده پزشکی از عسل به هزاران سال پیش بازمی‌گردد؛ تمدن‌های باستانی مصر، چین، یونان و روم از آن برای ضدعفونی و ترمیم زخم بهره می‌بردند.
عسل اثرات چندجانبه‌ای دارد:
- ضد باکتری: به دلیل pH پایین، خاصیت اسمزی بالا، تولید هیدروژن پراکسید و وجود ترکیبات ضد میکروب مثل متیل‌گلیوکسال.
- ضد التهاب و آنتی‌اکسیدان: کاهش التهاب بافتی و رادیکال‌های آزاد.
- تحریک بازسازی بافت: افزایش آنژیوژنز، تشکیل بافت گرانوله و اپیتلیالیزیشن سریع‌تر.
- پاکسازی زخم: جذب اگزودا (مایع ترشحی) و کمک به جداسازی بافت نکروتیک.
به دلیل این ویژگی‌ها، عسل در مدیریت انواع زخم حاد و مزمن ارزشمند تلقی می‌شود. با این حال، شواهد علمی گذشته برخی محدودیت‌ها داشته‌اند: استفاده از داده‌های مطالعاتی که همه زخم‌ها واقعاً مزمن نبوده‌اند، عدم گنجاندن تحقیقات کشورهای تولیدکننده اصلی عسل (مثل چین)، و ناهمگونی بالای نتایج.
هدف مطالعه
پژوهش حاضر یک مرور سیستماتیک و متاآنالیز به‌روز است که با تمرکز ویژه بر زخم‌های مزمن واقعی (بیش از ۴ هفته پیشینه قبل از مداخله)، آثار پانسمان‌های عسل را در مقایسه با پانسمان‌های دیگر بررسی کرده است. نکته مهم این مطالعه، وارد کردن مقالات زبان چینی و رفع کاستی‌های مرورهای قبلی است.
دامنه و محتوای بررسی
مطالعه بر روی بیماران با زخم‌هایی نظیر زخم پای دیابتی، زخم فشاری، زخم وریدی، و زخم جراحی با ترمیم ثانویه انجام شده و معیارهای ارزیابی شامل:
- زمان لازم تا ترمیم کامل زخم،
- درصد بهبود سطح زخم،
- میزان درد (با شاخص VAS)،
- پاکسازی باکتری‌ها،
- عوارض جانبی،
- مدت بستری،
- و نرخ تکمیل ترمیم زخم بوده است.
نتایج و یافته‌های اصلی
۱. تأثیر بر زمان بهبود کامل
برآورد کلی از چندین مطالعه نشان داد که پانسمان عسل می‌تواند زمان ترمیم زخم را به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش دهد. به طور عملی یعنی بیمارانی که از پانسمان عسل استفاده کردند، سریع‌تر به مرحله ترمیم کامل یا نزدیک به کامل رسیدند.
این اثر می‌تواند به دلیل ترکیب خاصیت ضد میکروبی و تسریع بازسازی بافت باشد. کاهش زمان ترمیم از منظر بالینی اهمیت زیادی دارد، زیرا:
- خطر عفونت ثانویه کمتر می‌شود،
- هزینه‌های بستری و مراقبت کم می‌شود،
- کیفیت زندگی بیمار سریع‌تر به حالت عادی برمی‌گردد.
۲. درصد بهبود زخم
نتایج نشان داد که پانسمان عسل باعث افزایش محسوس درصد ترمیم سطح زخم در طول درمان می‌شود. حتی اگر زخم به‌طور کامل بسته نشده باشد، کاهش اندازه و بهبود بافت در حال رشد به وضوح بهتر از برخی پانسمان‌های دیگر است.
۳. نرخ بهبود کامل
اگرچه داده‌ها حاکی از روند مثبت برای رسیدن به بهبود کامل بودند، اما تفاوت آماری معناداری بین عسل و سایر پانسمان‌ها مشاهده نشد. این می‌تواند ناشی از حجم نمونه کم یا متغیر بودن انواع زخم و شرایط بیماران باشد.
۴. درد بیمار
عسل در برخی مطالعات باعث کاهش امتیاز درد (VAS) شده است. برای مثال، کاهش سطح درد از ۷ به ۱ در ۶ هفته گزارش شده، در حالی که گروه کنترل به سطح ۵ رسیده است.
با این وجود، در برخی بررسی‌ها تعداد بیشتری از بیماران گروه عسل، احساس ناراحتی یا درد طی درمان را تجربه کرده‌اند. احتمالاً این حالت به دلیل واکنش اولیه زخم به محیط اسمزی و فعال شدن فرآیند ترمیم است.
۵. پاکسازی باکتری‌ها
تحلیل نتایج نشان داد که از نظر زمان لازم برای پاکسازی بافت از باکتری، تفاوت قابل توجهی بین عسل و سایر پانسمان‌ها وجود ندارد. به عبارتی، عسل در این شاخص برتر نبود، هرچند خاصیت ضدباکتری آن به اثبات رسیده است.
۶. عوارض جانبی
عوارض جدی یا خطرناک دیده نشد. بیشتر شکایات مربوط به احساس درد یا سوزش در ابتدای درمان بود که در طول درمان اغلب کاهش یافته است. هیچ گزارشی از واکنش آلرژیک شدید یا نکروز ناشی از عسل ثبت نشد.
۷. مدت بستری
پانسمان عسل مدت بستری را نسبت به برخی پانسمان‌های مدرن تغییر محسوسی نداد. این یافته می‌تواند به عوامل متعدد خارج از کنترل پانسمان مربوط باشد، مانند شرایط عمومی بیمار یا سایر درمان‌های همزمان.
تفسیر یافته‌ها
- عسل به وضوح می‌تواند سرعت ترمیم زخم را بالا ببرد و کیفیت بهبود را بهبود بخشد، اما بهبود کامل و پاکسازی باکتریایی لزوماً سریع‌تر از برخی روش‌های متداول نیست.
- اثر مثبت بر کاهش درد اهمیت بالینی دارد، هرچند باید آمادگی برای مدیریت ناراحتی اولیه بیمار را داشت.
- هزینه کمتر و سهولت دسترسی به عسل نسبت به پانسمان‌های مدرن، آن را به یک گزینه ارزشمند در کشورهای با منابع محدود تبدیل می‌کند.
- به دلیل کیفیت پایین شواهد (ناشی از ناهمگونی مطالعات، کاهش توان آماری و سوگیری انتشار)، نمی‌توان هنوز نتیجه‌گیری قطعی برای همه بیماران و شرایط داشت.
پیشنهاد برای کار بالینی
- پانسمان عسل می‌تواند به عنوان یک گزینه کمکی یا جایگزین در زخم‌های مزمن، به‌ویژه در صورت عدم دسترسی به پانسمان‌های مدرن، به کار رود.
- استفاده از انواع عسل با کیفیت پزشکی (مانند عسل مانوکا) ترجیح دارد تا خطر آلودگی کاهش یابد.
- لازم است قبل از شروع استفاده، بیمار از نظر آلرژی یا واکنش‌های حساسیتی احتمالی ارزیابی شود.
- در بیماران با درد زیاد در هفته‌های ابتدایی، می‌توان از ترکیب روش‌های کاهش درد استفاده کرد تا تحمل بیمار بالا برود.
لینک مقاله : https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39125335/
Efficacy and Safety of Honey Dressings in the Management of Chronic Wounds: An Updated Systematic Review and Meta-Analysis
دیدگاه خود را بنویسید