آسیب مغزی تروماتیک (TBI) یکی از اصلی‌ترین و مخرب‌ترین مشکلات سلامت مغز است که سالانه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلال که در اثر وارد آمدن ضربه فیزیکی به مغز رخ می‌دهد، نه تنها به صورت حاد بلکه به عنوان یک بیماری مزمن با پیامدهای بلندمدت، از جمله افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های نورودژنراتیو در سنین بالا مطرح می‌شود. گزارش کمیسیون نورولوژی لانست (۲۰۱۷) آغازگر موجی از توجهات و تحقیقات جهانی پیرامون TBI شد و اهمیت آن را به عنوان یکی از شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر و ناتوانی ناشی از آسیب‌ها تا سال ۲۰۳۰ برجسته کرد؛ به طوری که تخمین زده می‌شود سالانه بین ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر در دنیا دچار TBI شوند و هزینه‌ای معادل ۴۰۰ میلیارد دلار به اقتصاد جهانی تحمیل گردد.

در سال‌های اخیر با مشارکت نهادهایی مانند سازمان بهداشت جهانی (WHO)، ابتکاراتی همچون دهه اقدام بر ایمنی جاده و پروژه‌های بزرگ پژوهشی بین‌المللی (مانند InTBIR) شکل گرفتند که افق‌های تازه‌ای پیش روی پیشگیری، غربالگری و درمان TBI گشودند. تحقیقات نشان داده‌اند که مکانیسم بروز TBI در کشورهای کم‌درآمد اغلب ناشی از حوادث جاده‌ای و در کشورهای با درآمد بالا، عمدتاً ناشی از سقوط افراد سالمند است. همچنین مشخص شده که عوامل خطری مانند افزایش سن، سوءمصرف الکل و وجود بیماری‌های زمینه‌ای در این آسیب نقش دارند و مداخلات هدفمندتری را برای پیشگیری می‌طلبند.

تشخیص و پایش بیماران مبتلا به TBI – خصوصاً موارد خفیف که بیش از ۹۰٪ کل بیماران را شامل می‌شوند – همچنان با چالش‌هایی رو‌به‌روست. به عنوان مثال، علی‌رغم رجوع بیماران با TBI خفیف به بخش‌های اورژانس، کمتر از ۱۰٪ آنان در سیستم‌های درمانی اروپا پیگیری ساختارمند دریافت می‌کنند و نیمی از این افراد هرگز به وضعیت سلامتی قبل از آسیب بازنمی‌گردند. فناوری‌های تصویربرداری جدید، مارکرهای زیستی خونی و روش‌های مدل‌سازی داده‌ها در حال راه‌یابی به فرایند تشخیص دقیق‌تر و مراقبت فردمحورند. اما همچنان مشکلاتی مثل کمبود شواهد برای درمان سالمندان، ناکارآمدی در تعیین لزوم سی‌تی‌اسکن و فقدان استانداردسازی جهانی باقی مانده‌اند.

در کل، این مقاله جدیدترین تحولات اپیدمیولوژی، پیشگیری، نظام‌های مراقبتی، مدیریت بالینی، روش‌های پیشرفته تشخیص و طبقه‌بندی، ارزیابی پیامد و انتقال شواهد به تصمیم‌گیرندگان را پوشش می‌دهد. همچنین، بر نیاز به مشارکت فعال کشورها با منابع محدود و کاهش تبعیض‌های ساختاری در ارائه و پژوهش تاکید می‌کند. این مقاله نه تنها نگاهی جامع به وضعیت فعلی و آینده مدیریت TBI ارائه می‌کند، بلکه با ارائه توصیه‌های راهبردی و شناسایی خلاءها، مسیر سیاست‌گذاری و پژوهش‌های آینده را نیز روشن می‌سازد.




اهمیت بالای آسیب مغزی تروماتیک (TBI) و ابعاد جهانی

آسیب مغزی تروماتیک در حال حاضر بیشترین شیوع را در بین اختلالات شایع عصبی دارد و تبدیل به یک بحران جدی بهداشتی و اجتماعی جهانی شده است. این وضعیت بهبود یافته درک ما نسبت به ماهیت TBI به عنوان یک بیماری مزمن و پیامدهای بلندمدت آن را الزامی ساخته است. پیامدهای بلندمدت شامل افزایش خطر دمانس، اختلالات شناختی، مشکلات روانی و اجتماعی و هزینه‌های سنگین اقتصادی است. اقدامات پژوهشی و بالینی جدید پس از گزارش اولیه کمیسیون لانست منجر به پیشرفت‌هایی درک بهتر سازوکارها، سیستم‌های مراقبت و پایش اوتکام شده است.

اپیدمیولوژی و پیشگیری

در کشورهای با درآمد پایین، عمده موارد TBI ناشی از حوادث جاده‌ای به ویژه در میان موتور سواران و عابران پیاده است. در کشورهای با درآمد بالا، اکثر موارد به دلیل سقوط افراد سالمند یا حوادث خانگی رخ می‌دهد. افراد مسن که غالباً دارای بیماری‌های زمینه‌ای هستند و سطح فِرَیِل بودن بیشتری دارند، نسبت به مداخلات بحرانی کمتر انتخاب می‌شوند و معمولاً کمتر تحت مراقبت‌های ویژه قرار می‌گیرند.

در این میان، عواملی نظیر مصرف الکل، شرایط محیطی پرخطر و عدم پایبندی به مقررات ایمنی (مانند کلاه ایمنی یا کمربند ایمنی) در بروز آسیب نقش مهمی دارند. اقدامات پیشگیرانه در قالب آموزش، تغییر سیاست‌های ایمنی و هدف‌گیری گروه‌های پرخطر (کودکان، سالمندان، ورزشکاران و… ) توصیه شده است. پاندمی کووید-۱۹ نیز با تغییر الگوی جابجایی و فعالیت روزمره، کاهش کلی بروز TBI اما تشدید برخی الگوهای آسیب مانند ضربه به کودکان در محیط منزل را در پی داشته است.

مواجهه بالینی، چالش‌های تشخیص و پایش

اغلب بیماران مراجعه‌کننده به مراکز درمانی با آسیب مغزی خفیف (Glasgow Coma Scale 13-15) روبرو هستند و این نوع آسیب بیشترین سهم از TBI را شامل می‌شود. با این حال تعیین اینکه کدام بیماران در معرض پیامدهای مخرب دیرهنگام قرار دارند کار آسانی نیست و هنوز الگویی استاندارد برای پیگیری این گروه وجود ندارد. تنها درصد کمی از این بیماران پس از ترخیص پیگیری ساختارمند دارند و بسیاری دچار اختلالات ماندگار عملکردی، شناختی یا روانی می‌شوند.

انجام سی‌تی‌اسکن (CT) برای ارزیابی بیماران با آسیب خفیف معمولاً با بهره‌وری پایین انجام شده و اکثر اوقات یافته غیرطبیعی خاصی ندارد (۹۰-۹۵٪ اسکن‌ها طبیعی یا بدون آسیب خطرناک). بنابراین، راهبردهایی برای بهبود انتخاب بیماران حائز اهمیت است. تحقیقات اخیر نشان داده‌اند که استفاده از مارکرهای زیستی خونی – به ویژه مارکرهای پروتئینی – می‌تواند ارزش افزوده‌ای نسبت به قوانین موجود در تصمیم‌گیری برای سی‌تی‌ فراهم کند و حتی می‌تواند آسیب‌های مغزی مخفی را که در MRI تا ۳۰٪ بیماران دیده می‌شود، شناسایی نماید.

فناوری‌های نوین در تشخیص و درمان

پیشرفت‌های چشمگیری در حوزه تصویربرداری پیشرفته (مانند تصویربرداری تشدید مغناطیسی پیشرفته و آنالیزهای حجم‌سنجی) شکل گرفته که قادر است ضایعات میکروسکوپی و فیبرهای آسیب دیده را که در تصاویر معمول قابل مشاهده نیستند، آشکار سازد. با این وجود، هنوز بخش عمده این فناوری‌ها وارد فضای بالینی نشده‌اند و عمدتاً در حیطه پژوهش‌های دانشگاهی باقی مانده‌اند. استفاده گسترده‌تر از این فناوری‌ها می‌تواند انقلابی در شناسایی نوع و شدت آسیب و طبقه‌بندی دقیق‌تر بیماران ایجاد کند و مسیر ارائه درمان‌های هدفمند و فردمحور را هموار سازد.

مارکرهای زیستی خون نیز به عنوان ابزار جدید در تشخیص و پیش‌آگهی مطرح‌اند؛ اما تا کنون تنها یک سامانه در اروپا و آمریکا مجوز استفاده کلینیکی برای رد لزوم انجام سی‌تی در بیماران مشکوک به TBI را دارد و غالباً سایر مارکرها هنوز در حیطه مطالعاتی قرار دارند.

پیشرفت در مراقبت‌های ویژه و مدیریت اختصاصی

در مراقبت‌های حاد و ویژه بیماران با آسیب شدید مغزی، رویکردهای جدید بر اساس داده‌های دیجیتال و تحلیل‌های هوش مصنوعی، پایش دقیق فشار مغز (ICP)، اتوماسیون جمع‌آوری داده‌های همودینامیک و استفاده از الگوریتم‌های پویا برای مدیریت بیمار توسعه یافته‌اند. این روند، آغازگر عصر پزشکی دقیق در درمان TBI است که به شناسایی زیرگروه‌های خاص بیماران و انتخاب درمان اختصاصی کمک می‌کند.

پیش‌بینی پیامد و پاسخ بیماران به درمان امروز نه‌تنها بر اساس داده‌های بالینی و تصویربرداری، بلکه با افزودن مارکرهای زیستی و اطلاعات ژنتیکی، شرایط محیط و دینامیک تغییرات بیمار تدوین می‌شود و امکان ارائه مدل‌های تصمیم‌یار برای پزشک را فراهم آورده است.

ارزیابی پیامد و کیفیت زندگی

اندازه‌گیری و ارزیابی پیامدهای بالینی بیماران مبتلا به TBI، دیگر صرفاً با معیارهای اولیه مانند بقاء یا بازگشت به حالت هوشیاری تحلیل نمی‌شود بلکه بر چندین محور همچون کیفیت زندگی، اختلال عملکردی، روابط اجتماعی و وضعیت روان ارزیابی می‌شود. ساخت و ترجمه ابزارهای استاندارد بین‌المللی برای این حوزه و مدل جدید چندعامله (بیولوژیک-روانی-اجتماعی-اکولوژیک) مورد توافق گزارش ۲۰۲۲ NASEM قرار گرفته و مسیر انجام پژوهش‌ها و ارزیابی بالینی را حرفه‌ای‌تر ساخته است.

کاربرد و انتقال شواهد به عمل و سیاست‌گذاری

در سال‌های اخیر انتقال نتایج پژوهش‌ها از سطح انتشار مقاله به قوانین، سیاست‌گذاری و اجرای عملیاتی سرعت بیشتری یافته است. مشارکت ذی‌نفعان نظیر بیماران و انجمن‌ها، مراکز سیاست‌گذاری سلامت و مقامات قانون‌گذار (مانند FDA) به ارائه راهکارهای اجرایی‌تر انجامیده است. با این حال، چالش‌هایی مانند حفاظت داده‌ها (محدودیت‌های مقررات اروپایی GDPR در مقابل دستور باز بودن داده‌ها در NIH) مانع اجرای پژوهش‌های چندکشوری شده و ضرورت توسعه سامانه‌های آنالیز داده شبکه‌ای (federated platforms) را نمایان ساخته است.

مشکلات و چالش‌های جاری

  • تفاوت‌های جغرافیایی و اقتصادی در بروز، مراقبت و پیامد TBI هنوز آشکار است.
  • ابزارها و استانداردهای تشخیصی، به ویژه برای گروه‌های سنی خاص (کودکان، سالمندان)، باید به‌روزرسانی شود و داده کافی وجود ندارد.
  • پیاده‌سازی تکنولوژی‌های نوین در کشورهای کم‌درآمد با چالش شدید منابع و آموزش رو‌به‌رو است.
  • اطلاعات اپیدمیولوژیک درباره برخی زمینه‌های خاص مانند آسیب در زمینه خشونت خانگی یا زندان‌ها هنوز ناکافی است.
  • نیاز به پیوستگی آموزش، بودجه، سیاستگذاری و پژوهش‌ها در راستای هدف‌گذاری منطقی احساس می‌شود.

توصیه‌ها و چشم‌انداز آینده

در پایان، این مقاله توصیه‌های راهبردی را به شکل روشن ارائه می‌دهد؛ از جمله:

  • ضرورت همکاری چندرشته‌ای و چندملیتی برای تدوین و پیاده‌سازی دستورالعمل‌های هماهنگ‌شده جهانی؛
  • توسعه و به‌کارگیری ابزارهای دیجیتال جدید برای کل مسیر مراقبت از TBI؛
  • ارتقاء سیستم‌های پیشگیری با تمرکز بر عوامل خطر و گروه‌های پرخطر؛
  • توجه ویژه به کیفیت مراقبت پس از آسیب و یکپارچگی خدمات بازتوانی و سلامت روان؛
  • استانداردسازی جمع‌آوری داده‌های زیستی، تصویربرداری و اطلاعاتی؛
  • و مهم‌تر از همه گنجاندن صدای بیماران و مراقبین آن‌ها در تمامی مراحل سیاستگذاری و پژوهش.








Traumatic brain injury: progress and challenges in prevention, clinical care, and research


لینک مقاله :https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/36183712/